ბუბა — მწვერვალი რაჭის კავკასიონის მთავარ წყალგამყოფ ქედზე, მამისონის უღელტეხილის ჩრდილო-დასავლეთით. სიმაღლე 4419 მ. აგებულია პალეოზოური კრისტალური ქანებით. უმთავრესად გრანიტოიდებით. აქვს კლდოვანი და მყინვარული რელიეფი. ბუბის სამხრეთ კალთაზეა მყინვარები: ბუბა, თბილისა და სხვა, საიდანაც სათავეს იღებს მდინარე ბუბისწყლის (ჭანჭახის მარჯვენა შენაკადი) მრავალი შენაკადი. ბუბის ქვემო კალთები შემოსილია ალპური მდელოებით. —

რაჭა-ლეჩხუმის მეღვინეობის რაიონი

გამოქვეყნებულია: 20 იანვარი, 2010 - 10:53

ნიკოლოზ გელაშვილის წიგნიდან, “მეღვინეობა” (1961)

 

რაჭა-ლეჩხუმი მდებარეობს დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში - მდინარე რიონისა და ცხენისწყლის სათავეების მიმართულებით. იგი გარშემორტყმულია მთის ქედებით. ტერიტორია მეტად მთაგორიანია, დასერილია მრავალი ხევით და პატარა მდინარით. რაჭა-ლეჩხუმის ბუნებრივი პირობები ხელს უწყობს მევენახეობის განვითარებას და ხარისხოვანი ღვინოების წარმოებას. მევენახეობა-მეღვინეობა ამ მხარეში მოსახლეობის მთავარი შემოსავლის დარგია. რაჭა-ლეჩხუმის ღვინოებს კარგი სახელი აქვს მოხვეჭილი და ზოგიერთ მათგანს იცნობენ საქართველოს საზღვრებს გარეთაც. საკმარისია ითქვას, რომ ამ პატარა მხარეში მზადდება ქართული ღვინოების ხუთი სახელგანთქმული მარკა, ნახევრად ტკბილი ღვინოები: "ქართული ღვინო №19 ტვიშის ცოლიკოური”, "ქართული ღვინო №20 ხვანჭკარა”, "თეთრა №26”, "ქართული ღვინო №21 უსახელოური” და "ქართული ღვინო №24 ოჯალეში”.

 

აქვე მზადდება მასობრივი მოხმარების სუფრის წითელი ღვინო სახელწოდებით "ქართული ღვინო №10 სუფრის ღვინო”.

 

ამასთან რაჭა-ლეჩხუმში დამზადებული თეთრი და წითელი ღვინომასალები მთელი რიგი მიკრორაიონებიდან მონაწილეობას ღებულობენ აგრეთვე ქართული ღვინის ზოგიერთი მარკის კუპაჟში (№6, 7 და სხვ.).

 

ვენახების ფართობის მიხედვით რაჭა-ლეჩხუმს დასავლეთ საქართველოში მეორე ადგილი უკავია. აქ სულ სამი ადმინისტრაციული რაიონია, აქედან რაჭაში ორი და ლეჩხუმში ერთი.

 

რ ა ჭ ა იყოფა ორ ნაწილად: ამბროლაურის რაიონი ანუ ქვემო რაჭა და ონის რაიონი ანუ ზემო რაჭა.

 

მეღვინეობის თვალსაზრისით უფრო მნიშვნელოვანია ქვემო რაჭა ანუ ამბროლაურის რაიონი, სადაც ბუნებრივი პირობები უფრო უწყობს ხელს ვაზის კულტურის გავრცელებას და ხარისხოვანი პროდუქციის მიღებას.

 

ქვემო რაჭას, თავის მხრივ, მდინარე რიონი ორ ერთიმეორისაგან განსხვავებულ, მარჯვენა და მარცხენა ნაწილად ჰყოფს. მარჯვენა ნაწილში ვენახები გაშენებულია სამხრეთ და სამხრეთ-დასავლეთ კალთებზე. ნიადაგები ჩონჩხიანია, მზის სხივები უხვად ანათებს ვაზის ნარგავებს და ამის გამო ყურძენში შაქარი ბლომად გროვდება, რაც ქმნის პირობებს ამ მხარეში დავამზადოთ ნახევრად ტკბილი ღვინო "ქართული ღვინო №20 ხვანჭკარა”. ტიპურ "ხვანჭკარას” ისეთს, როგორც ამ ტიპის ღვინოს შეფერის, უნდა ჰქონდეს 10,5-13% (მოც.) ალკოჰოლი და 3-5%-მდე შაქარი. ამ ტიპის ღვინის მისაღებად განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რიონის მარჯვენა მხარეს რაჭა-ლეჩხუმის საზღვარზე მდებარე სოფლები: ჭრებალო, ტოლა, ხვანჭკარა, სადმელი და სხვ.

 

ქვემო რაჭაში ცნობილია მეღვინეობის თვალსაზრისით კიდევ ერთი მიკრორაიონი – ბუგეულ-ამბროლაურის მხარე. ექსპოზიციით, ნიადაგებით და სხვა პირობებით ეს მხარე სრულიად განსხვავებულია მის მოპირდაპირედ რიონის მარჯვნივ მდებარე ადგილებიდან. აქ ვენახები გაშენებულია ჩრდილოეთისა და ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთის კალთებზე. სამხრეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით ამართული მთის კალთების გამო ვენახები აქ რამდენიმე საათით (ორი საათით მაინც) დღეში დაჩრდილულია, რაც ცხადია, უარყოფითად მოქმედებს შაქრის დაგროვებისა და საერთოდ ყურძნის დამწიფებაზე. ამის გამო ეს მიკრორაიონი იძლევა საშუალო ხარისხის ღვინოებს. აქ თეთრი ჯიშები უფრო კარგ პროდუქტს იძლევა ვიდრე წითლები.

 

მეორე ადგილი როგორც ვენახების ფართობის, ისე მიღებული პროდუქციის ხარისხის მხრივ ზემო რაჭას ანუ ონის ადმ. რაიონს უკავია. ზემო რაჭის ტერიტორია თითქმის მთლიანად მთაგორიანია, ჰავა მკაცრია და ამიტომ ვენახები უფრო დაცულ ხეობებში გვხვდება. აქ მეღვინეობის მხრივ რიონის მარჯვენა მხარეზე მნიშვნელოვანი პუნქტებია: წესი, სორი, ნიგვზნარა, კოდისთავი, შოუბანი და სხვ. მარცხენა მხარეზე კი - მუხლი, შარდომეთი, ზვარეთი, ზუდალი, ღარი და სხვ. ვენახები 1000-1200 მეტრის სიმაღლეზე გვხვდება ზღვის დონიდან, ყურძენი კარგად დამწიფებას ვერ ასწრებს და მისგან უხარისხო ღვინოები დგება, ამიტომ ზემო რაჭაში მევენახეობა-მეღვინეობას საწარმოო ხასიათი არა აქვს, თუმცა აქ არის ზოგიერთი მიკრორაიონი, სადაც შეიძლება ხარისხოვანი თეთრი ღვინის მიღება, განსაკუთრებით შამპანურის წარმოებისათვის.

 

ლ ე ჩ ხ უ მ ი. ლეჩხუმში შედის ერთი ადმინისტრაციული რაიონი – ცაგერის რაიონი. მისი ტერიტორია დაფარულია მთებითა და გორაკებით. ლეჩხუმის ჩრდილოეთისა და ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხარე მკაცრი კლიმატის გავლენის ქვეშ იმყოფება სვანეთთან სიახლოვის გამო, ხოლო მისი სამხრეთი ნაწილის ჰავა ჩამოგავს შუა იმერეთის ჰავას, რომლის მიმართულებითაც ის გაშლილია. ამ მხარის ტერიტორია დასერილია მდინარეებით: რიონით, ცხენისწყლით და ლაჯანურით, რომლებიც ქმნიან ვიწრო ხეობებს, ძლიერ დაქანებული კალთებით. ვენახები გაშენებულია შედარებით ნაკლებ დაქანებულ კალთებზე. ამ ხეობებში ვენახები იძლევა სხვადასხვა სახის პროდუქციას. ლეჩხუმის ნიადაგები, რომლებზედაც ვენახებია გაშენებული, მრავალი სახისაა, გვხვდება როგორც ღორღიანი, კალციუმის კარბონატის საკმაო რაოდენობით შემცველობის, ისე ეწერი და მძიმე თიხნარი ნიადაგებიც.

 

ლეჩხუმმა, მიუხედავად ვენახების შედარებით მცირე რაოდენობისა, სახელი გაითქვა მაღალხარისხოვანი ორიგინალური ნახევრად ტკბილი ღვინოებით. აქვე შეიძლება დამზადდეს საკმაოდ მაღალი ხარისხის სუფრის ღვინოებიც.

 

დასახელებული ხეობების მიხედვით ლეჩხუმი იყოფა სამ მიკრორაიონად:

 

რიონის ხეობა. ტვიშის მიკრორაიონში შემავალ სოფლებში: ტვიში, ალპანა, ორხვი და სხვ. მზადდება "ქართული ღვინო №19 ტვიშის ცოლიკოური”, სიმაგრით 10-12⁰ და შაქრიანობით 3-5%, ღია ქარვის ფერის, ხილის გემოთი და ბუკეტით შემკობილი, ცოცხალი, მეტად სასიამოვნო ღვინო. ამავე მიკრორაიონში ამზადებენ ღვინომასალას "ქართული ღვინო № 24 ოჯალეშის” მარკის კუპაჟისთვისაც.

 

ც ხ ე ნ ი ს წ ყ ლ ი ს ხეობაში, ზუბი-ოყურეშის მიკრორაიონში მზადდება აგრეთვე ორიგინალური, ნახევრად ტკბილი ღვინო "ქართული ღვინო №21 უსახელოური”. მზა პროდუქცია შეიცავს 10,5-15⁰ ალკოჰოლს და 3-5%-მდე შაქარს. ღვინო მუქი ლალისფერის, თავისებური, ხილეულის ბუკეტით, გემოზე სრული და ხავერდოვანია.

 

ლაჯანურას ხეობაში ვაზის ჯიში ოჯალეშისაგან, ორბელის მიკრორაიონში შემავალ სოფლებში (ორბელი, ლაჯანა, ლაცორია, წილამიმრი) ამზადებენ აგრეთვე ორიგინალურ, ნახევრად ტკბილ ღვინოს "ქართული ღვინო 24 ოჯალეშს”. ღვინო მუქი ლალისფერისაა, ბუკეტი ნაზი, ხილეულის გემოთი, სრული და ჰარმონიულია.

 

ამგვარად რაჭა-ლეჩხუმი მეტად საინტერესო რაიონია მეღვინეობის თვალსაზრისით, მაგრამ ამ ხარისხოვანი მეღვინეობის მხარის მეტად მდიდარი ბუნებრივი რესურსები ჯერ კიდევ საკმაოდ არ არის შესწავლილი. ზემოხსენებული ნახევრად ტკბილი, ორიგინალური ქართული ღვინის მარკები ნედლეული ბაზის სიმცირის გამო მცირე რაოდენობით გამოდის. გადაუდებელი ამოცანაა, ჯერ თვითონ რაჭა-ლეჩხუმში გამოინახოს ახალი მიკრორაიონები და უბნები, რომლებიც მოგვცემენ ამ მარკებისათვის დამატებით ღვინომასალებს და შემდეგ კი საქართველოს სხვა რაიონებშიც გამოვლინდეს შესაძლებლობანი აღნიშნული მარკების კუპაჟებისათვის, რითაც გაიზრდება გამოშვება ამ მეტად ძვირფასი და შეიძლება ასე ითქვას სამკურნალო თვისების მქონე ღვინოების, რაც უფრო ხელმისაწვდომს გახდის მას მშრომელთა ფართო მასებისათვის.

 

რაჭა-ლეჩხუმის რაიონში ყველაზე უფრო მეტად გავრცელებულია აბორიგენული ვაზის ჯიშები – ალექსანდროული და ბუჯურეთული. ეს ჯიშები საინტერესოა იმით, რომ შესაფერისი პირობების გამოყენებით (ნიადაგისა და ექსპოზიციის შერჩევით) მათ შეიძლება დააგროვონ 28-30%-მდე შაქარი და ასეთი სიმწიფისა და შეჭკნობის დროსაც მტევანი სრულიად საღი და დაუზიანებელი რჩება. ამ ორ ჯიშს უფრო მეტად ხვანჭკარის მიკრორაიონში ვხვდებით. აქ გავრცელებულია აგრეთვე ჯიშები: წულუკიძის თეთრა, ცოლიკოური, რაჭული მწვანე (ქვიშხური), ძველშავი, საფერავი, რქაწითელი, რკო, რაჭული კაპისტონი, ოჯალეში, მგალობლიშვილი, კუნძა, უსახელოური, ალიგოტე. ამ პატარა მხარეში გვხვდება ვაზის ჯიშების მრავალი ასორტიმენტი როგორც ადგილობრივი წარმოშობის, ისე შემოტანილიც, რაც გამოწვეულია მრავალ სხვა მიზეზთან ერთად ბუნებრივი პირობების ძლიერი სიჭრელით.

მრავალძალის ეკლესია

საქართველოში ახალი წელი სხვადასხვა ეპოქაში წელიწადის სხვადასხვა დროს აღინიშნებოდა. შემორჩენილი ცნობების მიხედვით, IV სუკუნეში ახალ წელს 6 აგვისტოს ზეიმობდნენ. VII საუკუნიდან აგვისტოს სექტემბერი ჩაენაცვლა. IX ასწლეულის 20-იანი წლებიდან ახალი წლის ათვლა გაზაფხულის პირველი თვიდან-მარტიდან იწყება. იანვარში ახალი წლის დღესასწაული, საბოლოოდ, XIV საუკუნეში დამკვიდრდა. იანვარში დღესასწაულის აღნიშვნის ტრადიციასთან ერთად ფეხს იკიდებს უამრავი წეს-ჩვეულება.
საახალწლო ტრადიციები
საახალწლო რიტუალები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში ერთმანეთისგან განსხვავდება, თუმცა ნებისმიერი მათგანის მიზანი ერთია – მოზეიმეები დღესასწაულს ისე უნდა შეხვდნენ, რომ ახალმა წელიწადმა თითოეულ ოჯახს ბედნიერება, ჯანმრთელობა, ხვავი, ბარაქა, სიკეთე და სიხარული მოუტანოს. ახალ წელს საქართველოში ხშირად ,,ბასილის დღეს” უწოდებდნენ, რადგან პირველ იანვარს მართლმადიდებლური ეკლესია წმინდა ბასილი დიდს იხსენიებს. საახალწლოდ ცხვებოდა ადამიანის ფორმის პური ე.წ. ,,ბასილას კვერები.”
თუშეთი
ზამთრის სადღესასწაულო რიტუალებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია ახალი წლის შეხვედრა, რომელსაც ხალხი თავის ოჯახის ბედს თუ უბედობას უკავშირებს. ამიტომ თუშებიც თავიანთ “წელწდობას” მოწიწებით ეგებებიან.
საახალწლოდ თუშეთის სოფლებში არაყს ხდიან და ლუდს ადუღებენ. ოჯახებში აცხობენ ერთ გულიან კოტორს “ქრისტეს საგძალს”, კაცზე “ბაცუკაცს” და ქალზე მრგვალ კვერს. აცხობენ აგრეთვე დამახასიათებელ ნიშნებიან საქონლის კვერებს. ხარისას რქები აქვს, ძროხისას – ძუძუები, ცხვრისას – დუმა, ცხენისა კი ნალის ფორმის არის. ყველა ამ კვერს ხონზე დაალაგებენ და ზედვე დებენ: მატყლს, მარილს, ყველს, ერბოს და ამ სუფრას მეკვლის მოსვლამდე ხელს არავინ ახლებს. დიასახლისი აგრეთვე აცხობს სახლის ანგელოზის ან ფუძის ანგელოზის კვერს და “კერის კვერს.”
საახალწლოდ ირჩევენ მეკვლეს, რომელსაც მოაქვს პური და ამ პურზე უწყვია: ერბო, ყველი, მატყლი და რაიმე ტკბილეული. მეკვლეს ხელში არაყიც უჭირავს. ოჯახში შემოსვლისას პურს შემოაგორებს და იტყვის: “შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეთ ღმერთი, ფეხი ჩემი კვალი ანგელოზისა, კაი წელი გამოგეცვალოთ მრავალი. ერთი ესე, ათასი სხვა. გაგიმრავლოთ შინ ოჯახი, გარეთ საქონი!”
ხევსურეთი
ხევსურები ახალ წელს “წელწადს” უწოდებენ და მას დიდი სამზადისით ეგებებიან. ოჯახებში საახალწლო არაყს ხდიან, ხატში დასტურები ლუდს ხარშავენ. დიასახლისი საახალწლო კვერებს აცხობს. ყველაზე დიდი სამეკვლეო კვერია, რომელზედაც გამოსახულია ჯვარი, კაცი, სახნისი, ხარი, ძროხა, ცხენი, ქერის თავთავი და სხვა. სამეკვლეო კვერს გამოცხობის დროს უცქერიან და, რომელი გამოსახულებაც აიწევს, იმ წელიწადს ის იქნება მრავალი და დოვლათიანი. შემდეგ დიასახლისი ოჯახის ყველა წევრისათვის აცხობს ბედის კვერებს: თითოეულს თავისი ნიშანი აზის და გამოცხობის დროს, ვისიც აფუვდება, ის ბედიანი და ყისმათიანი იქნებაო.
ახალწელიწადს მამაკაცები ხატში იკრიბებიან და აქ ხატის დარბაზში დროს სმასა და მოლხენაში ატარებენ.
ფშავი
მამლის პირველი ყივილისას დიასახლისი დგება, ჯალაბს ნაყრად (საგზლად) ხმიადს გამოუცხობს, ხონჩაზე დადებს და მას კერის პირზე მიდგამს, გარშემო თაფლ-ერბოიან ჯამებს შემოუმწკრივებს. ოჯახიდან ერთი წყალზე წავა, თან “ნაყრს” – ყველს და პურს წაიღებს. იქ წყალში ჩააგდებს და სამჯერ იტყვის: “წყალო, ნაყრი მოგიტანე, ბედი გამომაყოლეო.” ამ წყალსაც დიასახლისი სუფრასთან მიდგამს, სუფრას სახელს შესდებს და დაილოცება. ამის შემდეგ ოჯახის წევრებს თაფლს და ხილს შეაჭმევს, “დააბერებს” და ერთმანეთს ეტყვიან: “ეგრემც ტკბილად დამიბერდიო”. გადმოიღებენ ხმიადებს, წვნიან ჯამებს და საუზმობენ. ოჯახი უცდის წინა ღამეს ხატში წასული ღამისმთევლების გამობრუნებას, მეკვლეს შემოსვლას და ოჯახიდან არავინ გადის. დიასახლისი ქვაბს ჩამოჰკიდებს და ხინკლის კეთებას შეუდგებიან.
მესხეთ-ჯავახეთი
საღამო ჟამს დიასახლისი შეუდგებოდა საახალწლო კვერების გამოცხობას. პირველად გამოაცხობდნენ ბასილას, რომელსაც გრძელი წვერი და ნიგვზის თვალები ჰქონდა. შემდეგ აცხობდნენ: “ხარის ქედის” მრგვალ კვერებს, ცხვრის “ბუჟუნას”, რომლის ცომსაც სახრეზე დაახვევდნენ და ისე გამოაცხობდნენ, “ბედის პური” ცხვებოდა დიდი და შიგ ატანდნენ თეთრ აბაზიანს.
შემდეგ დიასახლისი აცხობდა “ბანის პურებს” და “ქათამ-წიწილას” პურებს, რომელსაც ვაშლის ფორმა ჰქონდა და გარშემო ცომის ნისკარტებს უკეთებდნენ. აცხობდნენ სამეურნეო იარაღების ბედის კვერებსაც.: ცელს, გუთანს, ძროხის ძუძუებს, პურის ორმოს, ქერისას და დიკისას.
ამის შემდეგ სახლის უფროსი კვერებს საახალწლო ტაბლაზე დაალაგებდა. შუაში ესვენა ბასილა, რომელსაც ხელები გულზე ჰქონდა გადაჯვარედინებული. თავთან და ფეხებთან ბასილას ბანის პურებს დაუდებდნენ. ტაბლაზე დადებდნენ თაფლიან ჯამს, ჰალვას, გოზინაყს და ტყვიას. ამ ტაბლას ოჯახის უფროსი კერასთან მიდგამდა.
მამლის ყივილისას ამ ტაბლას აიღებდა, ავიდოდა სახლის ბანზე და დარბაზის გვირგვინს სამჯერ შემოუვლიდა ლოცვით; “ერდოსა შენსა შემოვდგი ფეხი, ჩემო ცოლშვილო გწყალობდეს ღმერთი, ფეხი ჩემი, კვალი ანგელოზისა, გწყალობდეს წმ. ბასილას მადლი.”
საინგილო
საინგილოში საახალწლოდ დაამზადებენ ხონჩას; დააწყობენ ზედ პურებს, ლავაშს, დადგამენ ჯამით თაფლს, ერბოს, არაწით ღვინოს, ბამბის წითელ და თეთრ ძაფებს და სახლის-დიდთან ერთად წავლენ ვენახის საკვლევად. მივლენ ერთ კარგ მოსავლის მომცემ ვაზთან. სახლის უფალი ჯერ გასხლავს ვაზს, მერე ააგებს, ჭიგოების ჩარჭობის დროს ნიადაგს ღვინით მოალბობენ; იგივე უფროსი ვაზის ძირში დაკლავს წითელ ფრთოსან მამალს, წითელ ფრთებს მოაგლეჯს და ბამბის ძაფით ამ ფრთებს ჭიგოსა და ვაზზე მიაკრავს და თან იტყვის: “ღმერთო, ქურმუხის საყდარო, შენ ნუ მოგვაკლებ ქვევრებში წითელ ღვინოსა.” თითო ლუკმა პურს ამოაწებენ თაფლსა და ერბოში, შეჭამენ, ცოტა ღვინოს მოსვამენ და შინ დაბრუნდებიან. ახალი წლის დღეს ინგილოებმა სადილი იციან ადრე. უფრო ქათმის წვენსა და ფლავს აკეთებენ. სადილად მოელიან გარეშე მეკვლესაც, რომელიც უნდა იყოს ვინმე ბედისგან დაუჩაგრავი, ან ნათესავი, ან ნაცნობი. მანამ მეკვლე არ ეწვევათ, არავის მიიღებენ სახლში.
გურია-სამეგრელო
გურია-სამეგრელოში ახალი წლის პირველ დღეს “კალანდა” ეწოდება და მას თოფების სროლით ეგებებიან.
სამეგრელოში ახალ წელს დილაადრიან ოჯახის უხუცესი მამაკაცი ხელში მორთული ჩიჩილაკით და ღომის მარცვლიანი ჯამით, რომელზეც კვერცხი დევს, სახლიდან გარეთ გადის ახალი წლის მოსალოცად. გარკვეული რიტუალის შესრულების შემდეგ სახლში შემოდის, ჩიჩილაკს კუთხეში მიაყუდებს, ჯამს იქვე მიუდგამს და თვითონ საახალწლო ტაბლას მიუჯდება, რომელზეც ალაგია: ღორის თავი, ბასილა თავის ხაჭაპურებით, ხილი და სხვა. საუზმის დაწყებამდე მეკვლე ოჯახის ყველა წევრს ტკბილეულით “დააბერებს.” საუზმის შემდეგ კი დაიწყება თუთის წკნელებით საახალწლო მილოცვები.
ახალწელიწადს გურიაში მამლის ყივილზე მთელი ოჯახი ფეხზე დგება. მამაკაცები ღორის თავს, ბასილას, საახალწლო გობს სანოვაგით დატვირთულს,
მორთულ ჩიჩილაკს და ცარიელ ჩაფს იღებენ და მარნისკენ გაეშურებიან.
მარანში შესვლისას ოჯახის უფროსი ხმაამოუღებლად საახალწლო გობს მიწაზე დადგამს, ჩაფს ღვინით გაავსებს და დაჩოქილი წმინდა ბასილას ოჯახის ბედნიერებას შესთხოვს. შემდეგ მეკვლე გობიდან კაკალს იღებს და წმ.ბასილას ეხვეწება, რომ ამ კაკლივით მისი ოჯახი ყოველივე სიკეთით აავსოს. ბოლოს ღორის თავს აიღებს, საწნახელს სამჯერ მიარტყამს და თან ყვირის: “აგუნა, აგუნა, მიეც ჩვენს სამშობლოს ღვინო და სხვებს ფურცელი”-ო. ამის შემდეგ პროცესია სახლისკენ გაემართება და ოჯახის წევრებს ულოცავენ.
რაჭა
ზემო რაჭაში საახალწლოდ ორ ბაჭულს აცხობენ, ერთს ახალი წლისთვის, მეორეს ძველისთვის. აცხობენ აგრეთვე ადამიანის სახის კაც-ბასილას და ერთ დიდ პურს “კერია-ბერია”-ს, რომელსაც სხვადასხვა სახეებით აჭრელებენ. ამ ნამცხვრებს ოჯახის უფროსი ცხრილზე დაალაგებს და ბეღელში შეინახავს. მამლის პირველი ყივილისას “მაკვრიელი” ან მეკვლე ცეცხლს დაანთებს. შემდეგ გარეთ გავა, მარხილზე დაწყობილ ნეკერს მოტეხავს, ჩიჩილაკს აიღებს და ბეღელში შევა. შემდეგ შინ შემოვა ლოცვით “შემოვდგი ფეხი გწყალობდეთ ღმერთი. დიამც მამივა ახალი წელი: შეძენის და მოგების, მშვიდობის და კარგად ყოფნის, ვაჟიანობის, ღვინიანობის, პურიანობის”, შემდეგ წყლის მოსატანად წავა. მის დაბრუნებამდე ყველანი დგებიან. მეკვლე ყველას ხელპირს დააბანინებს. საუზმის დროს კი ოჯახის ყველა წევრს “კერია-ბერია”-ს უნაწილებენ.
სვანეთი
ახალწლის ღამეს სვანები სხვადასხვა სანოვაგეს გიდელში ჩაალაგებენ და სახლის გასავალ კარებზე ჩამოკიდებენ, რომ მეკვლეს მზად დახვდეს. მეკვლე კარებს დააკაკუნებს შემდეგი სიტყვებით: “ყორ მუკიარ, ყორ მუკიარ (კარი გააღეთ) ღერ თემიში იხელწიფი ჟორ ამღვე, ყორ მუკიარ (ღვთისა და ხელმწიფის წყალობა მომაქვს, კარი გამიღეთ).” სახლში შესვლისას კერას სამჯერ შემოუვლის, დიდ ჯვარიან პურზე დააწყობს ტკბილეულს და ვერცხლის ფულებს, უფროს-უმცროსობით ყველას დაუვლის და დღესასწაულს ულოცავს.
ქართლი
ქართლში თავდაპირველად აცხობენ ბასილას ქანდაკებას, ოჯახის თითოეული წევრისთვის ორ-ორ ბედის კვერს და თითოს შინაური ცხოველებისთვის. გამთენიისას ოჯახის უფროსი ხონჩაზე ღორის თავს დადებს, ირგვლივ ბედის კვერებს შემოუწყობს და ზედვე ბასილას ქანდაკებას დაასვენებს. ხონჩის ერთ გვერდზე “დასაბერებლად” თაფლში ამოვლებულ პურის ლუკმებს ჯამით მოათავსებს და ანთებულ სანთლებს მიაკრავს. ამ საახალწლო ხონჩას ქართლში “აბრამიანს” უწოდებენ.

რაჭული ტრადიციები

რაჭული ტრადიციები

პროექტის სრული აღწერა: მოსწავლეებმა, სასწავლო პროგრამიდან გამომდინარე, მოძიებული მასალებით გაიცნეს საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში არსებული ტრადიციები, ძირითადად, ფშავის, ხევსურეთის, გურიის, კახეთის. მათთვის საინტერესო გახდა საკუთარი კუთხის ტრადიციების უფრო ღრმად შესწავლა. მიზნის მისაღწევად უნდა  მოიარონ სხვადასხვა სოფლები, მოიძიონ ინფორმაცია: სოფლის გეოგრაფიული აღწერა, მოსახლეობა, ღირშესანიშნაობა, დღესასწაულები, სუფრა, ფოლკლორის ნიმუშები, რიტუალები... გაუზიარებენ ერთმანეთს მოძიებულ მასალებს, შეკრებენ და შეაჯამებენ, შეადარებენ სხვა კუთხეთა ტრადიციებს: რა აქვთ საერთო, რა განსხვავებული და რატომ?        
მონაწილეთა ასაკი: 16 წელი
მშვნელობა და აქტუალობა, პროექტის შესაძლო აქტივობები კლასში: იმუშავებენ ინდივიდუალურად, წყვილებში, ჯგუფებად, ჩაიწერენ ინტერვიუებს, მოამზადებენ პრეზენტაციებს, მოიძიებენ და შეაგროვებენ ფოტო მასალას, გააკეთებენ ჩანახატებს.
მოსალოდნელი შედეგები, პროდუქტები, რაც შეიძლება შეიქმნას: გაუძლიერდებათ ინტერესი და სიყვარული საკუთარი და საქართველოს ყველა კუთხის მიმართ, განუვითარდებათ ინფორმაციის მოძიების, პრობლემების გადაჭრის და მეცნიერული კვლევის უნარები, ისწავლიან ურთიერთთანამშრომლობას, დამოუკიდებლად მუშაობას, ურთიერთობას სხვადასხვა ასაკის ხალხთან.                                                        

მთის რაჭა ტრადიციებითა და რიტუალებით


დასავლეთ საქართველოს ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, მდინარე რიონისა და მისი შენაკადების ხეობაში, მდებარეობს საქართველოს ერთ-ერთი ულამაზესი კუთხე — რაჭა.
X საუკუნის ბოლომდე რაჭა, როგორც ცალკე ისტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეული, არ არსებობდა. შემდეგდროინდელი საერისთაოს ტერიტორია ორ ქართულ პროვინციაში — თაკვერში და სვანეთში — იყო განაწილებული (ე.წ. რაჭის „მთიულეთი“ სვანეთს ეკუთვნოდა. X ს-ის დასასრულამდე სვანეთში გლოლა და უწერაც შედიოდა).
ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარე გამოირჩევა უძველესი ტრადიციებით. ისტორიულად რაჭა ზემო და ქვემო რაჭად იყოფა. ცალკე გამოიყოფა მთის რაჭა, რომელიც მდებარეობს რიონის სათავისა და ჭანჭახის წყალს შორის და სამ სოფელს — ღები, გლოლა და ჭიორა — აერთიანებს.
ხალხური გადმოცემის თანახმად, ერთხელ თამარ მეფეს სოფელ სამაროვანში შეუსვენია, გლოლიდან ათი ვერსის მანძილზე. სამაროვანიდან გამომგზავრებისას თამარს მოუკითხავს საბალახოდ გაშვებული ჯორები. მეფის მხლებლებს ბევრი ძებნის შემდეგ ჯორები ჩიჩხვის მთის ძირში უპოვიათ, რომლებიც თურმე მჟავე წყალს — „ვეძას“ სვამდნენ. მეფის მხლებლებს თამარისთვის ეს წყალი აზარფეშით მიურთმევიათ. თამარს მოუსურვებია წყაროს ნახვა და გლოლას ჩაბრძანებულა. ძალიან მოსწონებია ეს ადგილი და ეკლესიის აშენება უბრძანებია, მაგრამ რადგან ადგილი უკაცრიელი და ტყით დაბურული იყო, საჭირო გამხდარა ეკლესიისთვის მეთვალყურედ ვინმე დაეტოვებინათ. დარჩენის სურვილი ამალიდან ერთ-ერთ ბერს გამოუთქვამს, მხოლოდ იმ პირობით, თუ მეფე მას ცოლის შერთვის ნებას მისცემდა. თამარს ნება დაურთავს და ბერი დარჩენილა ბიძასთან და მოსამსახურე ბიჭთან ერთად. ხალხური გადმოცემით, ამ სამი პირისგან სოფელი გლოლა მოშენებულა და იქ მცხოვრები გვარებიც სწორედ მათგან წარმოიშვა: ბერისგან — ბერიშვილები, ბიძისგან — ბიძაშვილები და ბიჭისგან — ბიჭაშვილები.
სოფელ ღების („ღები“ სვანურად ჩაღრმავებულს ნიშნავს) დაარსებას ხალხური თქმულება ლეჩხუმიდან გამოქცეულ ვინმე მღებავს მიაწერს, რომელსაც თურმე კაცი შემოკვდომია და მთის რაჭაში გახიზნულა. მას ხელი მიუყვია მღებაობისთვის და სოფელსაც ამის გამო დარქმევია ღები.
რაც შეეხება ჭიორას, ეს სოფელი, ხალხური თქმულების მიხედვით, უფრო გვიან დასახლებულა. ჭიორელები ადრე თურმე ფასის მთის იქით ცხოვრობდნენ, მათ თათრები (ჩრდილოელი ტომები) ავიწროვებდნენ, რის გამოც ღებელებისთვის უთხოვიათ ნებართვა — ღების ფარგლებში დასახლებულიყვნენ. ღებელებს მათთვის ასარჩევად შეუთავაზებიათ დასასახლებელი ადგილი, ჭიორელებს კი აურჩევიათ ადგილი, სადაც „მწიორი“ ბინადრობდა („მწიორს“ უწოდებდნენ: მელას, კვერნას, კურდღელს, თრითინას და სხვ). ღებელებს მათთვის ეს ადგილი დაუთმიათ და სოფელს დარქმევია ჭიორა.
ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, ეს სოფლები „კოშკოვან-გოდლოვან-ზღუდიანი“ დასახლებული პუნქტები ყოფილა. მთის რაჭაში მოსახლეობა შემჭიდროებულად ცხოვრობს. განფენილნი არიან მთების კალთაზე, ჯერ კიდევ შემორჩენილია მრავალსართულიანი „დუროიანი“ სახლები.
მთის რაჭის მომხიბვლელობას განაპირობებს კავკასიონის ქედი, მდიდარი ტყის საფარი და შუშხუნა მჟავე წყლები. ეს რეგიონი მდიდარია ტრადიციებითა და რიტუალებით.
მთის რაჭაში განსაკუთრებულ თაყვანს სცემენ წმინდა გიორგის. ულამაზესი სალოცავი, შხელის წმინდა გიორგი, სოფელ გლოლასთან დიდ გაშლილ მინდორზე მდებარეობს. შხელში ხატობა ორჯერ იმართება: მაისში — „ათანგენი“, წარმართული, თემური ხასიათის და მეორე — გიორგობა,10 ნოემბერს.
„ათანგენობას“ გლოლელები დღესასწაულობენ. მთელი სოფელი თავს იყრის შხელში განატეხებით (კვერებით), ღვინით, საკლავებით. თემის უხუცესი წმინდა გიორგის შესთხოვდა თემის გაძლიერებას და წარმატებას. მომლოცველები, სხვადასხვა რიტუალებთან ერთად, იმ დღეს ასრულებდნენ, თუ რაიმე ჰქონდათ შეთქმული.
გიორგობას შხელში თავს იყრიან რაჭის სხვადასხვა სოფლის მკვიდრნი. მოჰყავთ უსინათლონი და წმინდა გიორგის შესთხოვენ განკურნებას. სალოცავთან ქალებს არ უშვებენ, არც ცხენოსანს აქვს იქ გავლის უფლება.
მთის რაჭველებს დღემდე აქვთ შემონახული მრავალი საინტერესო რიტუალი, ერთ-ერთია „შიოობა“. ოჯახის დოვლათიანობას მთის რაჭველები ევედრებიან წმინდა შიოს. ყველიერის ხუთშაბათს ოჯახის უხუცესი აიღებს ორ კვერცხს, ორ კვერს და ლოცვით ევედრება წმინდა შიოს, ოჯახში ბარაქა დაატრიალოს. ლოცვის შემდეგ კვერცხებს არმანში შედებენ, ვარცლზე კი ღვინით სავსე ჭიქას დგამენ. სწამთ, როცა შიო გამოივლის, მისი მათრახის კუდი ღვინოში ჩაეწობა და ოჯახშიც დოვლათი დატრიალდება. თუ ღვინო არ დახვდება, ეს ცუდის მომასწავებელია ოჯახისათვის.
ყველიერის წინა შაბათს მთის რაჭაში „ბოსლობას“ მართავდნენ. ეს დღესასწაული პირუტყვის მოსამრავლებლად და მათი ფათერაკებისაგან დასაცავად იმართებოდა.
აცხობდნენ კაცის სულზე ბაჭულებს. შეღამებისას უფროსი აიღებს ორ ბაჭულს, კვერცხებს და ბოსლისკენ მიემართება, თანმხლებად ვაჟებს წაიყვანს. ბიჭები ერთმანეთს ზურგზე შეასხდებიან და საქონლის ხმაზე ბღავიან, თან ხშირად იძახიან: „ბოსელ, ბოსელ, ბუ!“ შევლენ ბოსელში და დაბმულ პირუტყვს სამჯერ შემოუვლიან და იტყვიან: „დათვი მჭლე და შენ მსუქანი, გაზაფხულზე გასვინტრიკდი (გასუქდი)“. შემდეგ თვალს ხუჭავენ და კვერცხს ბაგაში მალავენ. ვინც იპოვის, ის ბედნიერი იქნებაო. იქვე შეექცევიან ბაჭულებს და თან ლოცულობენ: „ანგელოზო საქონლისაო“. ბოსლიდან გამობრუნებისას პირველად სახლის კარებს მიადგებიან, რომელსაც დიასახლისი შიგნიდან ჩაკეტავს. მამასახლისი იტყვის: „კარი რკინისაო“ (სამჯერ). დიასახლისი უპასუხებს: „არა, მეუფისაო“ და გაიმართება ასეთი კითხვა-პასუხი:

დიასახლისი:
— ხარებმა რა შემოსთვალეს?
ძროხებმა რა შემოსთვალეს?
ცხენებმა რა შემოსთვალეს?
თხებმა რა შემოსთვალეს?
ღორებმა რა შემოსთვალეს?
კაცებმა რა შემოსთვალეს?
ქალებმა რა შემოსთვალეს?
ყანებმა რა შემოსთვალეს?
ქათმებმა რა შემოსთვალეს?

მამასახლისი:
— სახვნელი უღელი დაგვიმზადეთო;
სახბორე დაამზადეთ და ჩვენ მზად ვართო;
საჯინიბე დაგვიმზადეთო;
საკრავე დაამზადეთ და ჩვენ მზად ვართო;
სათიკნე დაგვიმზადეთო;
საღორე დაგვიმზადეთო;
თოფ-იარაღი დაგვიმზადეთო;
აკვნები დაგვიმზადეთო;
ბეღლები დაგვიმზადეთო;
საწიწილე დაგვიმზადეთო.

საინტერესოა მთის რაჭის საქორწინო ტრადიციებიც. როგორც წესი, ჯვრისწერა მიღებული იყო ქალის სოფელში, სადაც სასიძო თავისი „ანქრით“ (მაყრით) მიემგზავრებოდა. იქ „გვირგვინოსნებს“ ასაჩუქრებდნენ ნივთებითა და ფულით. ვახშმის შემდეგ აიშლებოდნენ, პატარძალს წამობურავდნენ „ბურსეულს“, შემდეგ მიჰყავდათ სიძის სახლში თოფების სროლითა და სიმღერით. იქ დედამთილი ხვდებოდა შაქრით.
ძველად მთის რაჭაში გავრცელებული იყო აკვანში „დაწინდვა“ (დანიშვნა). სოფელში თუ ერთ ოჯახს ქალი შეეძინებოდა, მეორეს კი — ვაჟი და ამ ოჯახებს ერთმანეთთან კარგი დამოკიდებულება ჰქონდათ, ორმოცი დღის შემდეგ შეხვდებოდნენ ერთმანეთს წყაროზე და დანათესავებას შესთავაზებდნენ.
მთის რაჭაში ორსული ქალი ყოველგვარ უსიამოვნებას გაურბის, მას განსაკუთრებით წყევლის ეშინია. ფეხმძიმე ქალი ზოგიერთ საჭმელს არ ჭამს და პირუტყვის დაკვლასაც არ ესწრება. მელოგინეს მიწაზე დაგებულ ჩალაზე ან თივაზე აწვენენ. მას ბებიაქალი უვლის, რომელიც იმავე დროს სხვადასხვა ჯადოქრობით და შელოცვებით ცდილობს მშობიარობის შემსუბუქებას. მელოგინეს ბალიშის ქვეშ ხანჯალს ამოუდებენ, რომ დაიფაროს ავსულისგან. ქმარი მას ჩოხის კალთით მოტანილ წყალს დაალევინებს. შემდეგ სახვნელს (სახნისს) სამჯერ დაშლის და ააწყობს, დასასრულ სახლში შემოდის და მშობიარეს გადაალაჯებს. თუ მშობიარობა რთულდება, მას „დათვის კოდას“ ასმევენ (ამ ბალახის დანაყილ შავ მარცვლებს წყალში ხსნიან), ეძახიან, ვისაც გველ-ბაყაყი გაუშორებია და დახმარებას სთხოვენ. ის მიდის წისქვილში, წყალს გადაუგდებს და იტყვის: „წისქვილს წყალი გადამიგდია, გველ-ბაყაყი გამიყრია, დედა-შვილი გამიკრიაო“ (სამჯერ) და გამობრუნებისას მელოგინესთან შეივლის.
ახალ წელიწადს მთის რაჭველი დიდი მოწიწებით ეგებება და სურვილების შესრულებას მოელის. ახალი წლის წინა დღით თითოეული გლეხი ოჯახში ერთ მარხილ შეშას მოიტანს. ამ მარხილზე დებენ ჩიჩილაკს, „ნეკერს“ (თხილის ბიბილო) და „თომას“ (ფეხის თივა). ამავე დღეს საახალწლო ღორს კლავენ, ვისაც ღორი არ ჰყავს, „ნებიერს“ (ნასუქი მოზვერი). ღამე აცხობენ საახალწლო ბაჭულებს, მათში ერთს — ძველი წლისთვის. აგრეთვე, აცხობენ ადამიანის სახის კატა-ბასილას და ერთ დიდ პურს — „კერია-ბედიად“ წოდებულს, რომელიც პატარა რკალებითაა დაჭრელებული. ამ ნამცხვრებს ოჯახის მეკვლე „მაკვრიელი“ ცხრილზე დაალაგებს, გვერდში საზედაშედ ერთ ბოთლ ღვინოს მიუდგამს და ბეღელში შეინახავს.
მამლის ყივილისას მეკვლე დგება და ცეცხლს დაანთებს. შემდეგ გარეთ გადის და მარხილზე დაწყობილ ნეკერს, თოკს და ჩიჩილაკს აიღებს და ბეღელში შევა, ცხრილს აიღებს და ამ ნივთებით სახლში შემობრუნდება. აიღებს „კერია-ბედიას“ პურს და საფუარზე დადებს, აბრუნებს მას მარჯვნივ და ხმამაღლა ამბობს: „შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეს ღმერთი, დიამც მოგივა ახალი წელი: შეძენის და მოგების, მშვიდობის და კარგად ყოფნის, ღვინიანობის, საქონლის გამრავლების... ღმერთო, ბედნიერი წელიწადი მოგვიბრუნე“. ბოლოს ხმის აწევით დაიძახებს: „მრავალი ახალი წელიწადი გაგითენოთ ღმერთმან“. ამაზე ოჯახი უპასუხებს: „შენც მრავალი ახალი წელიწადი გაგითენოს ღმერთმა“.
რაჭაში ნადირობასაც განსაკუთრებული რიტუალებით ასრულებენ, საერთოდ კი, ნადირობას განიხილავენ არა როგორც მხოლოდ სარჩოს მოპოვებას, არამედ, როგორც რიტუალს. მონადირე სანადიროდ წასვლის წინ დიდ სიწმინდეს იცავდა. ცუდ სიტყვას არ იტყოდა, არ დალევდა. სანადიროდ ღამე ან დილით ადრე მიდიოდა და ცდილობდა ხმა არავისთვის არ გაეცა გზაზე. შემხვედრსაც არ უნდა ეკითხა, სად მიხვალო. მხოლოდ გზა უნდა დაელოცა: გამარჯვებით იარეო. არც მონადირის ცოლი ეტყოდა ვინმეს, თუ სანადიროდ იყო მისი ქმარი წასული, არც თმას გაიშლიდა და დაივარცხნიდა მის მოსვლამდე. საგზლად მონადირე დედის გამომცხვარ ხმიადს წაიღებდა. ქონიანი ან წვნიანი თან არაფერი უნდა ჰქონოდა. არც მის ოჯახში შეიჭმებოდა წვნიანი საჭმელი მის მოსვლამდე.
საქართველოს სხვა კუთხის ჩაცმულობისაგან განსხვავებულია რაჭული სამოსიც.
„...უცხო ქვეყნელი რომ ვინმე მოვიდეს უწერაში, დარწმუნებული ვარ, რომ ძნელად გამოიცნობს მამაკაცს დედაკაცისაგან, როგორც მამაკაცებს აცვიათ ჩოხა-ქალამნები, ისე დედაკაცებს, განირჩევიან დედაკაცები იმით, რომ მათ ახურავთ თავზე გრძელი პირკლის ლეჩაქები ირგვლივ ფოჩით შემოკერებული და ყელზე აქვთ ჩამოკიდებული ყოველგვარი კაკილა (მძივი)...“ (გაზეთი „დროება“, 1877 წ. ¹110).
იაკობ გოგებაშვილი ასე აღწერს რაჭულ ჩაცმულობას: „მათი ტანსაცმელი დიდად არ განსხვავდება იმერლების ტანისამოსისაგან. ქალების ტანისამოსი კი აქ უფრო სხვანაირია, მეტადრე ზემო რაჭაში. ბევრი გლეხის ქალები წინათ ბაზრობის დღეებშიაც კი ახალუხებით, ჩოხებით, პაჭიჭებით, ქალამნებით და ნაბდებით გამოდიოდნენ და თათრის ქალებივით ყელზე სხვადასხვა შუშის ღვრინჭილას იკეთებდნენ...“
სერგი მაკალათია თავის ნაშრომში დიდ ადგილს უთმობს მთის რაჭულ კოსტიუმს — „...მხოლოდ მოხუცი ქალები ატარებენ ძველ რაჭულ კოსტიუმს, განსაკუთრებით სოფელ ღებში... ეს კოსტიუმი შედგება შემდეგი ნაწილებისაგან: გრძელი და გვერდებჩაჭრილი პერანგი, რომელსაც ქვეშ იცვამენ. მასზე იცვამენ ფერად დაბამბულ საგულეს. საგულე პერანგზე უფრო მოკლეა. ზემოდან იცვამენ ყუთმაჯიან „კაფთარას“ (კაბა), რომელიც თავისი ჭრილობით წააგავს ქართულ ყუთმაჯიან მამაკაცის კაბას. წელზე იკრავენ გრძელ სარტყელს და იფარებენ წინსაღარს. გულმკერდს იმკობენ: ნიშნის ბალთით, ვერცხლის ღილით, ჟინჟღილით, ფიფანდურებით, „ავგაროზით“ და სხვა სამკაულებით. თავზე ხურავთ თეთრი მიტკლისაგან შეკერილი და უკან ირიბად ჩამოგრძელებული „ჩიქილა“, რომელსაც ქვემოთ შემოვლებული აქვს „ფოცი“ და „ჩინჩიყი“. „ჩიქილაზე“ იხვევენ თავშალს, „თავსაკონად“ წოდებულს. ფეხზე იკეთებენ საწვივეებს, რომელსაც „წვივსაკოვნით“ — „ლეკვერითხებით“ იკრავენ. იცვამენ წინდებს, წუღებს, „კვახუხუჯებს“ (უბრალო ქალამანი) და ბანდულებს. ხელის თითებს იმკობენ სარდიონის თვლებიანი ბეჭდებით.
რაჭული კოსტიუმების უმეტესი ნაწილი შავი სატინისაა, მაგრამ აქ მოიპოვება აგრეთვე ფერადი ფართო ატლასისაგან შეკერილი მდიდრული, მორთული კოსტიუმები. რაჭულ ტანისამოსს, თავისი წარმოშობით, უეჭველია, კავშირი აქვს ძველებურ ქართულ კოსტიუმთან და ეს რაჭული „კაფთარაც“, ფორმით და ჭრილობით, ქართული ყუთმაჯიანი კაბის პროტოტიპია...“
რეზო ჭანიშვილი წერს: „გლეხის ტანსაცმელს წარმოადგენდა „კაბა“, რომელიც რუსულ სარაფანს მიაგავს, აგრეთვე ქვედატანი კაბა, საგულე ახალუხი და სათბური. რაჭაში ერთმანეთისაგან არჩევდნენ სადა, ჩვეულებრივ და სადღესასწაულო ჩაცმულობას. ამ მხრივ განსაკუთრებულად გამორჩეული იყო აღდგომის დღესასწაული, როდესაც თვით ყველაზე უღარიბესიც ცდილობდა რაიმე ახალი და გამორჩეული ჩაეცვა. გლეხის ქალები ჩვეულებრივ დღეებში თავზე უბრალო თავსაფარს იფარებდნენ, ხოლო დღესასწაულზე შალის ან აბრეშუმის თავსაფრით გამოდიოდნენ“.
რაჭველთა სამოსელს არაერთი უცხოელი მოგზაურისა და მკვლევარის ყურადღება მიუპყრია, განსაკუთრებით მთის რაჭველ ქალთა ჩაცმულობას. 1874 წელს, გერმანელი მეცნიერი, დოქტორი ვ. ბ. პფაფი განცვიფრებას ვერ მალავს რაჭველ ქალთა სამოსელის გამო: „ზეგანზე მთების ქვემოთ ნაწილში მდებარეობს დიდი სოფელი წედისი, იქ გარდა შენობებისა მე გამაოცა ქალების თვალწარმტაც ნაირფეროვანმა ტანსაცმელმა, რომელიც ბევრ რამეში მაგონებს ანატოლიას“.
1874 წელს, ინგლისელი მკვლევარი მოგზაური ფილიპ გროვე რაჭაში მოგზაურობისას მოგვითხრობს: „გავიარეთ რა ტყე, ჩვენ შევხვდით სამ ქალს, რომლებიც დამფრთხალნი გაიქცნენ. მათ ეცვათ მოკლე კაბა და შარვალი, ხოლო ქვედა ნაწილი დაფარული ჰქონდათ საბურველით, რომლის ტარებაშიც ისინი დიდ ხელოვნებას ამჟღავნებდნენ“.
1888 წელს რაჭველი ქალის სამოსელზე ყურადღებას ამახვილებს მოგზაური კ. ჰანი: „...ჩვენ მოგვეცა შემთხვევა გვეხილა იქაური ლამაზი ქალის მოხდენილი სადღესასწაულო ტანსაცმელი. ოქროს სირმით გრძელი შავი ხიფთნის ქვემოდან ეფექტურად მოსჩანს წითელი შარვალი, წელზე შემოჭერილი ლამაზი ქამრით. ხიფთანის მკერდი მორთულია წითლად, ქამარზე მომაგრებულია თეთრი წითელი კვადრატებიანი გრძელი და ფართო წინსაფარი. თავსამკაული რაღაც დოლბანდის მსგავსია, საიდანაც უკან ეშვება წითელი ფოჩებიანი თეთრი თავსაბურავი“.
განსაკუთრებით საინტერესოა რაჭული სტვირის ისტორია. სტვირი რაჭული ფოლკლორის ერთგვარ სიმბოლოდაც კი იქცა.
მესტვირე, გუდასტვირის დამკვრელი, მომღერალი, მელექსე საწესჩვეულებო დღესასწაულებისა და სახალხო სანახაობათა ერთ-ერთი პოპულარული მონაწილე იყო. მართალია, მესტვირული ტრადიცია სათავეს იღებს ქართლიდან, პირველი ცნობა მესტვირის შესახებ IX საუკუნეში გვხვდება — „კალმასობის“ მიხედვით, ქართლში ნაქები ყოფილა მესტვირე კიჭიაშვილი. შემდეგ მესტვირეობა გავრცელდა საქართველოს სხვა კუთხეებში, განსაკუთრებით რაჭაში (სოფ. ფარახეთში). XVIII-XIX საუკუნეებში ცნობილი იყვნენ მესტვირეები: ქებაძე, ბლიაძე, ნ. და ლ. ტოგონიძეები, დ. და ი. ბურდილაძეები, ზ. და მ. ერაძეები. მესტვირეები პროფესიონალი მუსიკოსები იყვნენ.
ამ საკრავზე მხოლოდ მამაკაცები უკრავენ. რაჭველი მესტვირეები — მოხეტიალე მუსიკოსები სასურველ სტუმრებად ითვლებოდნენ ყოველგვარ დღეობასა თუ ქორწილში. მესტვირეობა რაჭაში წარმოადგენდა გარკვეულ პროფესიას, რომელიც ამ მოხეტიალე მუსიკოსებისათვის შემოსავლის დამხმარე საშუალება იყო.
რაჭველები ყველა დღესასწაულს ფერხულით ასრულებენ, ფორმის მიხედვით რაჭული ფერხულები, ზოგიერთი გამონაკლისის გარდა, ძირითადად, წრიულია და ქალ-ვაჟის მიერ სრულდება; შინაარსობრივი მოტივის მიხედვით კი, რაჭული საცეკვაო ფოლკლორი საომარ-პატრიოტული, საწესჩვეულებო, სამონადირეო, საყოფაცხოვრებო და სატრფიალო ფერხულებია.
რაჭული სუფრა ყოვლადწმინდას გარეშე არ სრულდება, ამ სადღეგრძელოს რაჭველები ლექსით წარმოთქვამენ:

შეგეწიოს ყოვლად წმინდა
ხოტევი და ნიკორწმინდა
ზემო ბარი, ქვემო ბარი,
სხვავა და კვირიკეწმინდა.
ჩვენი მტერი და ორგული
დასწყევლოს ტურა მელამა,
ქრისტეს აღდგომა გვამცნობოს
წისქვილის სარეკელამა,
მრავალძის წმინდა გიორგიმ
ველიეთ სულისა ზენამა,
თქვენი ოჯახი დალოცოს
სამთისის დიადემამა.
ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი
მოდიოდა ფეხშიშველი,
ღმერთმა ყველა გადღეგრძელოთ
სტუმარი და მასპინძელი.

რაჭის განვითარებულ კულტურაზე ფეოდალური ხანის ეთნოგრაფიული ძეგლები და ყოფა-ცხოვრების დახვეწილი წესები მიუთითებენ. აქაური მოსახლეობა შრომისმოყვარეობით, ვაზისადმი უსაზღვრო სიყვარულითა და სიმღერის ნიჭით გამოირჩევა. „...რაჭას ძლიერ მშრომელი და მუყაითი ხალხი ასხია. აქ მარტო მამრობითი სქესი არ მუშაობს, ქალებიც მონაწილეობენ ყველანაირ შრომაში... არა გვგონია, რომ საქართველოს რომელსამე კუთხეში ამგვარი გამრჯელი ხალხი იპოვებოდეს, როგორც აქ, რაჭაში. თვით მათი აგებულების მოყვანილობა იმათ მხნეობას ცხადად გვიჩვენებს. ისინი კარგად ჩასხმულნი, ზომიერის ტანისა, მხარბეჭიანნი და ძარღვიანნი არიან“ (ვახუშტი ბაგრატიონი).
აქ ცოცხალია მევენახეობა-მეღვინეობის ისეთივე არქაული წესები, როგორსაც ძველი ბერძნული და რომაული თხზულებები აღწერენ: რთველის სამზადისი, ყურძნის კრეფისა და დაწურვის წესები, ღვინის დაყენების მრავალსაუკუნოვანი ხელოვნება. დღესაც არსებობს ღვინის მარნები, საწნახელები, მრავალნაირი საღვინე ჭურჭელი და ხელსაწყოები. აქ ვაზის 60-მდე ადგილობრივი ჯიში გამოუყვანიათ. ყველაზე განთქმული ხვანჭკარის ღვინოა.
მაღალმთიან რაჭაში აგებდნენ სვანური კოშკების მსგავს დუროიან, ანუ სათოფურიან სახლებს, რომლებიც როგორც საცხოვრებლად, ასევე თავდასაცავად გამოიყენებოდა. რაჭველები მონადირეები და ხეზე ჭრის უბადლო ოსტატები იყვნენ. ზამთრის პერიოდში სპილენძის ჭურჭელს, სამჭედლო ნივთებს და ხის ავეჯს ამზადებდნენ. საკვარცხული ოჯახის უფროსის სავარძელი იყო. რაჭველთა ეთნოგრაფიულ ყოფაში დღემდე შემონახულია მრავალხმიანი სიმღერები და საგალობლები, ხალხური რიტუალები და წეს-ჩვეულებები.

სოფიკო სარიშვილი

რაჭველები — ქართველთა ეთნოგრაფიული ჯგუფი. ძირითადად ცხოვრობენ მდინარე რიონის ზემო წელზე, ამბროლაურისა და ონის რაიონებში. რაჭის გარდა მათი კომპაქტური დასახლებებია ქვემო ქართლშიც - თეთრი წყაროსა და ბოლნისის რაიონებში. წარსულში ცნობილი იყვნენ როგორც განთქმული მშენებლები და ხაბაზები.რაჭველებისთვის დამახასიათებელი იყო კულტურისა და ყოფის ლოკალური თავისებურებები. საუბრობენ ქართული ენის რაჭულ დიალექტზე. ანთროპოლოგიურად (ქვემო) რაჭველები დასავლურ ქართულ ტიპს განეკუთვნებიან , რომელიც შავი ზღვის პირის ქართველებისგან ოდნავ ფართო სახით, შედარებით მსხვილი აღნაგობით გამოირჩევიან. ქვემო რაჭველები ხასიათდებიან საშუალოზე მაღალი აღნაგობით, ღია ფერის (ქერა, ძალიან ღია წაბლისფერი) თმითა და ღია და საშუალოზე ღია ფერის თვალებით (ცისფერიდან მუქ თაფლისფრამდე) ზემო რაჭველები განეკუთვნებიან კავკასიონის ქართულ ტიპს და გამოირჩევიან მკვეთრი ბრაქიკეფალიით, შედარებით დიდი ზომის თავით, მაღალი და ფართო ცხვირით, თხელი ტუჩებით, საშუალო შეფერილობის (მუქი ქერა, ღია წაბლისფერი) თმით და საშუალოზე ღია ფერის (ცისფერი, ლურჯი, მწვანე, მუქი მწვანე, თაფლისფერი) თვალებით.
ვახუშტი ბაგრატიონი რაჭველებს ასე ახასიათებს: კაცნი ტანოვანნი, მხნენი, ბრძოლასა შემმართებელნი, ძლიერნი. უსაქციელო-ბრიყუნი, უშუერ-მქცევნი, სხუათა მაოხარნი, მომხუეჭნი და ძვირნი. ქალნი მშუენიერნი, მქცევნი ეგრეთნივნე, რბილნი.

„... რაჭას ძლიერ მშრომელი და მუყაითი ხალხი ასხია. აქ მარტო მამრობითი სქესი არ მუშაობს; ქალებიც მონაწილეობას იღებენ ყველა შრომაში... არა გვგონია, რომ საქართველოს რომელსამე კუთხეში ამ გვარი გამრჯელი ხალხი იპოვებოდეს, როგორც აქ, რაჭაში. თვით მათი აგებულების მოყვანილობა იმათ მხნეობას ცხადად გვიჩვენებს. ისინი კარგად ჩასხმულნი, ზომიერის ტანისა, მხარბეჭიანნი და ძარღვიანნი არიან. იმათი ტანსაცმელი დიდად არ განსხვავდება იმერლების ტანისამოსისაგან, მხოლოდ ზოგს მათგანს ხშირად ზურგზე დააქვს ცხვრის გუდა ან ხბოს ტყავის ხალთა, რის გამოც ვაკელები (ქვემო იმერლები) რაჭველებს დასცინიან... რაჭველები მძიმე ხალხია, იმათ აკლიათ თავისი საკუთრების ღირსების გრძნობა, თავიანთი თავის იმედი, რომელიც ძვირფასი რამ არის ხალხისათვის. არ არის საქები ის კვეხნა და ტრაბახი, რომელიც ზოგიერთმა კახელებმა და იმერლებმა იციან; მეორეს მხრით, არც თავის დამცირება და თავისი პატივის მოკლება ვარგა, როგორც რაჭველებს სჩვევიათ. ერთს გურულს გლეხსა ჰკითხეს: "აზნაური ხარ, თუ ყაზახიო (იმერეთში გლეხებს ყაზახს ეძახიან) და იმან თავმომწონედ უპასუხა: "კაი კი ვარ, კილავ, და რას ჩივი შენ, აზნაური ვარ, თუ არაო”. ამ გვარს პასუხს ვერასოდეს ვერ გაიგონებდი რაჭველი გლეხისაგან წინათ.“

ავადთა გვარების წარმომავლობა

საქართველოს თავად-აზნაურთა გვარების ისტორიის წინამდებარე ელექტრონული ვერსია შედგენილია ცნობილი ქართველი სახელმწიფო მოღვაწის, მწერლისა და მეცნიერის, ქართლ-კახეთის უკანასკნელი მეფის გიორგი XII-ის შვილის იოანე ბაგრატიონის-ბატონიშვილის (1768-1830) გენეალოგიური ნაშრომის "შემოკლებით აღწერა საქართველოსა შინა მცხოვრებთა თავადთა და აზნაურთა გვარებისა" მიხედვით, რომელიც ქართული გვარების წარმოშობისა და ისტორიისათვის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს. მასში მოცემულია საქართველოს სამეფოს სამასზე მეტი თავად-აზნაურის გვარის ეტიმოლოგია, მათი სოციალური მდგომარეობა და სხვ. აღნიშნული ნაწარმოები პირველად გამოაქვეყნა ილია ჭავჭავაძემ 1884 წელს ჟურნალ "ივერიაში", სადაც ილია აღნიშნავს, რომ "ეს აღწერა ანუ ისტორია საქართველოს თავადთა და აზნაურთა გვარებისა ამოვწერეთ ხელნაწერებიდგან, რომელიც პროფესორს დ. ი. ჩუბინაშვილს ჰქონია თავის ბიბლიოთეკაში". ილიას მიერ "ივერიაში" გამოქვეყნებული გვარების ეს აღწერა სრულად გადაუწერია ხელით ცნობილ მწერალსა და ისტორიკოსს პოლიევქტოს კარბელაშვილს (1855-1936) და ეს ხელნაწერი ინახება საქართველოს ცენტრალურ სახელმწიფო საისტორიო არქივში (ფონდი 1461, საქმე 27). ხოლო, იოანე ბატონიშვილის იგივე ნაშრომი 1997 წელს ცალკე წიგნადაც გამოქვეყნდა (რედაქტორი და გამომცემელი ზურაბ კაცელაშვილი) ილიას მიერ "ივერიაში" დაბეჭდილი ტექსტის მიხედვით. იოანე ბატონიშვილის ეს ნაშრომი მნიშვნელოვან და ძვირფას წყაროს წარმოადგენს ქართული გენეალოგიისათვის. ამის მიუხედავად, ზოგიერთი მისი ცნობა არადამაჯერებლად გამოიყურება და მოითხოვს დამატებით მეცნიერულ შესწავლას, რაც ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს. თუმცა, ვინაიდან მკითხველს უცნაურად მოეჩვენება იოანეს მიერ ზოგიერთი ჭეშმარიტი ქართული გვარის წარმომავლობის დასახელება "კიტაიიდან", ეთიოპიიდან, იტალიიდან, სპარსეთიდან, სომხეთიდან თუ სხვ. მხრიდან, საჭიროდ ჩავთვალეთ მოკლეთ განვმარტოთ ამის მიზეზი. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ფეოდალური ხანის თითქმის ყველა ქვეყანაში ყოველი დაწინაურებული გვარი თავისი წინაპრების უცხო სახელმწიფოთა რომელიმე წარჩინებული გვარის ნათესავად წარმოჩენის სურვილით იყო შეპყრობილი. მაგალითად, რუსეთის ზოგიერთი დიდგვაროვანი ცდილობდა დაესაბუთებინა, თითქოს მისი მოდგმა ვარიაგებისაგან (ვიკინგებისაგან) მოდიოდა. უნგრელი წარჩინებულები (გრაფები: ჰადიკები, ზიჩები და სხვ.) კი ცდილობდნენ ქართველების თავიანთ სისხლით ნათესავებად გამოყვანას (რ. ხუციშვილი, უნგრულ-კავკასიური პრობლემა, თბილისი 1994, გვ. 212). შორს რომ არ წავიდეთ, საქართველოში ბაგრატიონები თავიანთ შთამომავლობას მიაკუთვნებდნენ ებრაელთა მეფეებს - ბიბლიურ იესეს, დავითსა და სოლომონს. მათი ტიტულაცია ხომ ასე იწყებოდა: "ჩვენ იესიან, დავითიან, სოლომონიან ბაგრატოვანმან..." ცნობილია, რომ ორბელიანები ჩინელებს აცხადებდნენ წინაპრებად. ასევე უცხოელობდნენ წინაპრებით ამილახვრები, ერისთავები, ციციშვილები და სხვ. პროფესორი იასე ცინცაძე სამართლიანად აღნიშნავს (რუსეთის ადრეფეოდალური სახელმწიფო, თბილისი 1968, გვ. 26), რომ გვარის არარსებულ ისტორიას იმისათვის თხზავდნენ, რომ ადგილობრივი გაბატონებული წრეებისაგან განსხვავებულიყვნენ და სხვებისაგან განსხვავებით მფლობელობის უფლებები თითქოს იმთავითვე უცხო ქვეყანაში ჰქონოდეთ მათ წინაპრებს მინიჭებული. აკადემიკოს გიორგი მელიქიშვილის აზრით, "ხშირად ასეთ შემთხვევაში მხოლოდ მმართველი ფენის, დინასტიის წარმომავლობას ეხებოდა საქმე, რომელიც ამით ცდილობდა კიდევ უფრო მკვეთრად გამიჯვნოდა თავისი ხალხის ძირითად მასას" (საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, თბ. 1970, ტ. I, გვ. 313). იხ. აზნაურთა გვარების წარმომავლობა

ოფიციალური სია საქართველოს თავადებისა, რომელიც შეტანილია ე. წ. “ბარხატნაია კნიგა"-ში (ხავერდოვანი წიგნი), გამოცემული  და დამტკიცებული სანკტ-პეტერბურგში, 1850 წ.  ბაგრატიონ-მუხრანსკი, აბაშიძე, ფალავანდიშვილი, ჩხეიძე, ხერხეულიძე, ჯამბაკურ-ორბელიანი, მელიქიშვილი, ავალიშვილი, ბეგთაბეგიშვილი, ერისთავი, ბარათაშვილი, მაჩაბელი, დიასამიძე, სოლაღაშვილი, სუმბათაშვილი, ამილახვარი, ბაგრატიონ-დავითაშვილი, ჯავახიშვილი, ფავლენიშვილი, თუმანიშვილი, ხიდირბეგიშვილი, ციციშვილი, თარხან-მოურავი, ამირეჯიბი, ჩოლოყაშვილი, ჯორჯაძე, მაყაშვილი, ტუსიშვილი, გურგენიძე, საგინაშვილი, ხიმშიაშვილი, ჭავჭავაძე, ვახვახიშვილი, ჯანდიერიშვილი, ყარალაშვილი, ლიონიძე, ანდრონიკაშვილი, ვაჩნაძე, ჩერქეზიშვილი, გურამიშვილი, წერეთელი, ჯაფარიძე, აბამელიქი, ბაბადიშიშვილი, რობიტაშვილი

რაჭის ისტორიული ძეგლების სია

1. ამბროლაურის ღვთისმშობლის ეკლესიის ნანგრევები და კოშკი
2. ბარაკონის ღვთისმშობლის  მიძინების ეკლესია
3. ბარეულის ციხის ნანგრევები მაქსიმეს ძე ფოფხაძის მამულში და სოფლის ძირას, დედაღვთისას ეკლესიის ნანგრევები, ბარეულის "საგვალას" კოშკები, ციხის ნანგრევები ქვევიდან ესიკი რობაქიძის მამულში.
4. ბარი (ზემო ბარი და ქვემო ბარი): ქვემო ბარის მაცხოვრის ეკლესია საბუკეს გორაკზე და ღვთიმშობლის ეკლესია, ზემო ბარის ეკლესია.
5. ბეთლევის თვთისმშობლის მოხატული ეკლესია (ამბრ.)
6. ბეჟანის ციხე
7. ბოყვის მთავარანგელოზის ეკლესია, გამოქვაბული მაღალ კლდეში.
8. ბუბის მონასტერი
9. ბუგეულის ღვთისმშობლის ეკლესია
10. გენდუშია ტაძარი
11. გენდუშის "მალის" ციხე
12. გლოლის "ზედქალაქის"  წმ.გიორგი და ჯვარიპატიოსანი (?), ბერის საყდარი, გლოლის ტაძარი, გლოლას კოშკის ნანგრევები სოფელში და სოფლის მახლობლად, ნათლისმცემლის თუ ღვთისმშობლის ეკლესია,
13. გოგოლათი
14. გომის წმ.გიორგის ეკლესიის ნანგრევები
15. გონის მთავარანგელოზი
16. გორის წმ.გიორგის ეკლესია, ჩუქურთმებიანი ქვა.
17. გორისუბნის, წმ. ბარბარეს სახელობის ტაძარი
18. დვალთის დედათა მონასტერი
19. ველიეთის სამი კოშკი მდ. რიონის მარცხენა მხარეს
20. ველტყევის მონასტერი
21. ზემო ბარის ტაძარი (იხ. ბარი)
22. ზემო ჟოშხის ძეგლები (იხ.ჟოშხა)
23. ზნაკვის ციხე, ზნაკვის ტაძარი
24. თამარ დედოფლის საყდარი
25. თლუღის "ტეხისის" წმ.გიორგის ეკლესიის ნანგრევები
26. ირის "ძელი ჭეშმარიტის" ნასაყდრალი, რუბოძალის (ხევია) ჭალაში
27. იწას ეკლესია
28. კვაჟა, შუა კვაჟას ეკლესიის ნანგრევები
29. კვარაციხე, სოფელ სხვავაში იხ. სხვავა
30. კვაშხიეთის ყორეები საჯვარისა და ანო გოშაძის ეზოში
31. კვაცხუთის ბაზილიკა
32. კვერთის ნასაყდრალი
33. კვირიკეწმინდის კვირიკეს და ივლიტას ეკლესია
34. კვიტაშვილის (?) ციხის ნანგრევები და კლდის წვერზე კოშკის ნანგრევები
35. კლდისუბნის ციხე-კოშკები (თავად იაშვილების საგვარეულო კოშკი ), ღვთისმშობლის ეკლესია, წმ.გიორგის ეკლესია კლდეზე.
36. კრიხის (ზემო კრიხის) მთავარანგელოზი და ქვემო კრიხის ეკლესია
37. კუნეთის მეგალითური ნაციხარი (კუნეთის წყაროსთან, ონის მახლობლად)
38. ლაბეჭინის მონასტერი, სოფელი ჭყვიში
39. ლაგვანთას კოშკის ნანგრევები მდ.საკაურას ხიდის გაღმა
40. ლაჩთის კოშკი
41. ლეკნარის მონასტერი
42. მეორე ტოლის სამების ეკლესია
43. მეჭვრეთის (სოფ.ლიხეთი) მონასტერი
44. მთასაყდარის ნამონასტრალი, ლეკნარი
45. მინდაციხე (ამბროლ.)
46. მიქარწმინდის მონასტერი
47. მრავალძალის წმ.გიორგის ეკლესია
48. მოტყიარი - ეკლესია, ბერის წყარო
49. ნააგარევის ციხე-სასახლე წუსუკიძეთა
50. ნაკიეთის იოანე ნათლიმცემლის სახელობის ტაძარი
51. ნიკორწმინდა
52. ონის მთავარანგელოზი, ონის სინაგოგა, ონის წერეთლების სასახლე კარის ეკლესიით
53. ონი - ამბროლაურის ისტორიული ხიდი
54. პატარა ონის წმ. ნიკოლოზის და წმ. გიორგის ეკლესიები, ციხე - დარბაზი
55. პატარა ჩორჯოს "საყიორის" წმინდა გიორგის ეკლესია
56. პირველი ტოლის ციხე და მაცხოვრის ეკლესია
57. პიპილეთის წმ.გიორგის ეკლესია
58. ჟაშქვის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია
59. ჟოშხოს (ქვედა ჟოშხოს) - ჯვარცმის ეკლესიის ნანგრ., ქვედა ჟოშხოს ციხის ნანგრევები
60. სადმელის წმინდა გიორგი ტაძარი
61. საკაოს სამზიარის უდაბნო, წინა საკაოს ხიდეშლების უბნის ჭიდილა ქედის ნასაყდრალი სოფლიდან 1 ვერსზე, ხოჯორას ნასაყდრალი (სოფლდან ჩღდ-დას 2 ვერსზე), ვერძის რუს ნასაყდრალი (სოფლ-დან დას. 1 ვერსზე), ნაციხარი (სოფ-ის სამხრ), სხარალის ნასაყდრალი (სოფლ-დან სამხრ-ით 1 ვერსზე),  უკანა საკაოს "სამზიარის" უდაბნოს წმ.გიორგის ეკლესია
62. სამთისის დედაღვთისას ეკლესია
63. საქორიის ციხის ნანგრევები ძეგლევის მახლობლად.
64. სევას ეკლესიის ნანგრევები
65. სომიწოს წმ.გიორგის ეკლესიის ნანგრევები
66. სორის ჯვარცმის მოხატული ეკლესია, "ნაციხარი" გორაკზე, ციხის ნანგრევები რუბენ გოცირიძის გზაზე
67. სხვავის ეკლესია, სხვავას კვარაციხე, მეფის სასახლე კოშკით, ეკლესიით, "სხვავას "ძელი ჭეშმარიტის" ეკლესიის ნანგრევები, სხვავას მახლობლად ტყეში ნათლისმცემლის უდაბნოს ეკლესიის ნანგრევები...
68. სხიერის "მირიანისეული უძრავი" წმ.გიორგის მოხატული ეკლესია (მე-10 ს.)
69. ტბეთის მთავარანგელოზის ეკლესია
70. ტოლა - (იხ. პირველი ტოლის (ციხე და მაცხოვრის ეკლ) და მეორე ტოლის (სამების ეკლესია)) ძეგლები
71. უწერის ღვთისმშობლის ეკლესია
72. ფარახეთის მთავარანგელოზის მოხატული ეკლესია
73. ფუტიეთის სამება
74. ქედისუბნის წმ.გიორგის და მთავარანგელოზის ეკლესიები.
75. ქვემო ბარის ეკლესიის ნანგრევები
76. ქვემო კრიხის ეკლესია
77. ქვედა ჟოშხას ეკლესია (იხ. ჟოშხა)
78. ქვედა შავრის ანჩისხატის ტაძარი
79. ქვიშარის ეკლესიები ( მაცხოვრის ეკლესია და დედაღვთისა­ ­)
80. ქოლოსი (შქმერი), შქმერის წმინდა ნინოს სახელობის ტაძარი
81. ღადიშის ნამონასტრალი, წმ.გიორგი
82. ღების გოდოლნი 10-ზე მეტი, ღების კოშკი ილიკო ნიკოლოზის ძე გავაშელიშვილის გზაზე, ღების პატარა სოფლის დედაღვთისას ეკლესია-კოშკი.
83. ღვარდია - ზედა ღვარდია, ქვედა ღვარდია
84. ღვიარას ციხის ნანგრევები, ჯგირეშის ეკლესია, სოჩბის წმ.გიორგის ეკლეისი ნანგრევები მთაში
85. შავრა (ზედა შავრას) ეკლესია
86. შარდომეთის ციხე (ონის რ-ნი)
87. შეუბნის სინაწმინდის ეკლესია
88. შოდის მონასტერი
89. შუა კვაჟას ეკლესია
90. შქმერის უშოლთის წმ.გიორგის ეკლესია, "მოჭოხის" წმ.გიორგის ეკლესია, ხარისთვლის "ოლოსის" ეკლესია
91. ჩორჯოს სამების ეკლესია
92. ცხომის დედათა მონასტერი
93. ცხრაჯვარი
94. წინა საკაოს ნასაყდრალი (იხ. საკაო), ხოჯორას ნასაყდრალი, ვერძის რუს ნასაყდრალი, ნაციხარი სხარალსი ნასაყდრალი
95. წედისის წმ.გიორგის ტაძარი ნაძვების ეკლესია ფორაზე, ციხის ნანგრევები
96. წერეთლების ციხე-სასახლეს ნანგრევები
97. წესის "ნინიას ციხის" ნანგრევები, წმ.მარინეს ეკლესიის ნანგრევები, ბარაკონის ღვთიმშობლის ტაძარი, წესის ძველი ეკლესიის ნანგრევები.
98. ჭალის სამების ეკლესია
99. ჭელიაღელეს ტაძარი
100. ჭელიშის მონასტერი, უდაბნოს ღვთისმშობლის ეკლესია, "ნადაყუდებლოთი".
101. ჭიდროთციხე თავისი ნანგრევებით
102. ჭიორის გოდოლნი 5.
103. ჭოლევის მონასტერი
104. ჭყვიშის ციხე
105. ხვანჭკარის ღვთისმშობლის ეკლესიის ნანგრევები, გოლგოთის ეკლესია.
106. ხიდიკარის ციხე, ორი კოშკი გამოქვაბულებით.
107. ხიმშის წმ.გიორგის ეკლესია, ჭიჭინაძიანთ უბნის "ლანდიას" ციხე-კოშკი
108. ხონჭიორი
109. ხოტევის ეკლესია, ხოტევის "წულუკიძის ციხე"
110. ჯოისუბანი, ჯვარისუბანი, ჯოისუბნის "მცხეთის" წმ.გიორგის ეკლესია

ჩემი ნაღდი ქრთველი რაჭველი ბაბუა !

წერილი წინაპარს !

შენი ძარღვების სუნი მცემს,
გულში დატოვე ხნულია,
ბევრჯერ გინატრე გვერდითა,
მაგრამ ახდენა რთულია.

მომენატრები ამაყი,
ჯიშის სარჩენი პურია,
სურათს დავხედავ, ვდუმდები,
უმალ მითბება სულია.

დღესაც ნატვრამა მითაქა,
თავზე წამაძრო ქუდია,
შენი სურათი მოვძებნე,
სანთლით გავუთბე გულია.

სასმისი ღვინით შევავსე,
შენთან ქეიფი მწყურია,
შესანდობარი წარმოვთქვი,
ვისუნთქე დარდის სუნია.

გიმღერე შენი სიმღერა,
ღვინოს ჩავაწე პურია,
არ შეგირცხვინე ჯილაგი,
არცა ნაქები რჯულია.

ვიცი ამბავი გაწუხებს,
აქ დატოვილი ჭურია,
სოფლის ამბავსაც კითხულობ,
თუ როგორ ყეფავს მურია.

აბა რა გითხრა ხევისბერს,
ნეტავ ყრუ იყოს ყურია,
ან თვალსა ვერა ვხედავდე,
ბევრი ვამხილე მტრულია.

სოფელი ნასახლარია,
აღარა ყეფავს მურია,
ურდო თარეშობს მამულსა,
ნამუსის ნაცვლად ფულია.

მარტო ვერაფერს ვერ ვხდები,
თუმცა ერთგული ბევრია,
გვაკლია სულის ჩამბერი
და შენი რკინის ხელია.

ადექი ბაბუ! ამას გთხოვ,
წამოიყვანე ლაშქარი,
მაზნიაშვილთან იბრძოდი,
ვერას გაკლებდათ აფთარი.

აქ მე დაგხვდები ფესვები,
უკვე ნახევრად გამხმარი,
წინაპრის სულის ხსენებით,
იცი, გული მაქვს გამთბარი.

სისხლი და ღონე შენი მაქვს,
მიტომ არა ვარ წამხდარი,
დაგხვდები შენი დროშითა,
შენახული მაქვს აბჯარი.

ერთად მივუხტეთ მომხდურსა,
თავს დავატეხოთ ავდარი,
ნუ ჩამაყოლებ სოფლის დარდს,
მანდ წამიყვანე მართალი.

იქნებ იხაროს მამულმა,
ამოისუნთქოს შვებითა,
მერე, მე და შენ ბაბუკი,
ღმერთსაც ვეახლოთ ლხენითა.

ზაზა ნეფარიძე (ლექსად ნაფიქრალი)

***
რაჭის ყველა კუთხე–კუნჭული მიყვარს,თავისი ულამაზესი სოფლებით და ადამიანებით, შესისხლხორცებული ვარ მათთან,ამიტომ არ გეწყინოთ თუ ამ ლექსში რომელიმე თქვენთაგანის სოფელი და საპატივსაცემო რაჭველი ვერ ვახსენე,ალბათ ხვდებით რომ ეს ლექსი–გულისტკივილი, მთელ რაჭას და საქართველოს მოიცავს! პატივისცემით ზ.ნ.
 
  შენ არა ხარ არავისი
არც იქნები არასდროს,
ზეცისა ხარ, მხოლოდ უფლის,
ტკეპნი ლოცვით მარათონს

არც იმის ხარ, არც ამისი,
მლოცველი ხარ ბარაკონს,
ნიკორწმინდას ბალახი ხარ,
შენით სული ბალახობს

შაორის ხარ, რიონის ხარ,
ქვედრულა ხარ, მღერი ონს
უწერის ხარ, მარგებელი,
გადმოჰყურებ თეთრად შოვს

ხვანჭკარა ხარ, ბადაგტკბილი,
ჩაქსოვილი მარნის ნოხს,
ფართე მხრებით ფრთებგაშლილი,
ფარავ მადლით გლეხის ქოხს

გიორგუნას ჰანგები ხარ,
კოხტა ცეკვა–თამაშო,
თამადა ხარ ,დინჯი, ბრძენი,
სიმონიკას სანახშო

ზურიკუნას როხროხი ხარ,
მურმანიკას ხარაჩო,
კვარა ციხის საჩურჩულევ,
შენ კრიხულის დარაჯო

კოსტას მკლავის, აღდგომელას,
გამომძერწო ხარადო,
ღრუბლებიდან მიღებულო
ანგელოზის ბარათო

ჟორიკუნას ხიმშისა ხარ,
ხიდიკარის აკვანო,
მისი ლექსის და სიმღერის
მაღლა, ცაში ამყვანო

ხოტევის ხარ, კვაცხუთის ხარ
და სხვაველის ტანადო,
მე კი შენზე მლოცველი ვარ,
ზღაპარო და არაკო

მრავალძალის სანთელი ხარ,
მინდა დიდხანს ანათო,
რომ ვილოცო ჩემი რჯული,
გულმოკლულმა წყნარადო

ვერ დაგთვალე იმდენი ხარ,
უფლისწნულო კალათო,
სევდით ღვრილი ცრემლუკები
მოდიდდება ჭალადო

შენ არა ხარ არავისი,
არც იქნები არასდროს!
საქართველოს სისხლ–ძარღვი ხარ!
თან ფილტვები ამავ დროს

მე, უშენოდ კარგად ყოფნა,
შემრგებოდეს შხამადო,
როგორ მცივა, მომეხვიე,
რაჭის თბილო ხალათო.

ზაზა ნეფარიძე (ლექსად ნაფიქრალი)

დედმამიშვილების სადღეგრძელო რაჭულად !

***

მახსოვს ბაბუს სადღეგრძელო
ხრიკით სვამდა, თხილისგულად,
დედმამიშვილთ რომ ლოცავდა,
ამბის ყოლით, თაიგულად:

ერასტი და რაჟიკუნა
სანადიროდ წავიდნენ,
დათვი ჰყავდათ განზრახული,
ხიხამთაზე ავიდნენ,
ბევრი ბოდიალის შემდეგ
სულ სიღრმეში შევიდნენ.

საღამომაც გადიარა,
ღამე დახვდათ წვნიანი,
ციდან თითქოს ტალღამ თქეშა,
მთამ დაიწყო ჭრიალი,
ღელემ ცოფით მოიდიდა,
მოაქვს ხავსი კლდიანი,
კლდესთან ერთად ტყესაც ედო
მღვრიეა და ხიანი.

თითქოს წარღვნა იწყებოდა,
ზეცამ იწყო ღრიალი,
ბინადარი ტყისა აფრთხო
ფრთიანი და რქიანი,
არც ბუნაგი დათვის ინდო
და არც მელა მგლიანი.

შეეფარნენ სადღაც, რაცხას
ერასტი და რაჟიკუნა,
სწრაფად ცეცხლი აგიზგიზეს,
ქვე ვის ახსოვს დათვიკუნა,
თან საგზალი გადაფინეს:
ლორი ,ყველი, მჭადიკუნა,
ორნახადიც წამოეღოთ,
დალოცვილი ჭაჭიკუნა.

მიაფიცხეს მეზობლებმა
ცეცხლს სევდა და დარდიკუნა,
გასაშრობად გადაკიდეს
ნაბადი და შარვლიკუნა,
აქეთ–იქით ლეწდა ქარი,
არ ინდობდა სახლიკუნას,
არც ცხოველებს, არც ფრინველებს,
არსად არ სჩანს დარიკუნა.

ყველას უცებ თვალში მოხვდა
სამშვიდობო გაღმიკუნა,
რომ შრებოდნენ ცეცხლთან ორნი–
ერასტი და რაჟიკუნა.

რა გზა იყო, რას იზავდნენ,
წარღვნა იყო მწარიკუნა,
მიაშურეს კოცონისკენ,
დაამარცხეს დარდიკუნა,
თითქოს ყველა ღვიძლი იყო,
ერთად ლახეს ჭირიკუნა,
შემოუსხდა სუფრას ყველა,
გააჩაღეს ლხინიკუნა.

ნადირთმტერი, კაცთა მოდგმა
ამბავს შეხვდა რაინდულად,
უმასპინძლა მათ სამსხვერპლოს,
ვაჟას ქუდი დაიხურა.

როცა შეთვრნენ მეგობრები
გულმა დარდი გაისტუმრა,
დათვს მიმართეს თხოვნა–რიდით,
რომ მას ეთქვა საიდუმლა:
დათვო! ნუთუ მართლს ბჭობენ–
ძლიერი გაქვს თათიკუნა,
რომ შიშს ვერ გრძნობ, ვერ გაშინებს
თითქმის ყველა ჯიშიკუნა.

დათვმა დინჯად გაიღიმა,
ეშვით ჰქონდა პირიკუნა
და პასუხიც არ აყოვნა,
პასუხს ჰქონდა ხიბლუკუნა:
ჩემო ერასტ! თან მტერუკავ,
მონადირევ რაჟიკუნა!
მეც ხომ ღმერთის ნაშობი ვარ
და მეც მიყვარს თავიკუნა,
რა თქმა უნდა, შიშს მეცა ვგრძნობ,
მებრალება ტყავიკუნა,
მაგრამ არ ვფრთხი ლაჩარივით,
ღონეც მაქვს და ჯანიკუნაც,
მხოლოდ ერთი რამე მაფრთხობს–
ორ ძმას შევხვდე–ძამიკუნას
და თუ გინდა შემახვედრე
ტყეში ქვისლთა ჯარიკუნა....

ქვისლს არ ვერჩი, ვაჟკაცი მყავს
სანაქებო შალიკუნა,
მაგრამ ეხლა ვადღეგრძელებ,
დედმამიშვილთ–
დაიკოს და ძამიკუნას!

ზაზა ნეფარიძე (ლექსად ნაფიქრალი)

რაჭული სუპრა :)

რაჭველი კურდღელი
რაჭველი ქათამი
რაჭული მხალი
იმერული ყველი
იმერული ტყემალი
იმერული მწნილი

რაჭა-ლეჩხუმის გლეხთა აჯანყება, აჯანყება 1918 წელს რაჭა-ლეჩხუმის გლეხთა მენშევიკთა ბატონობის წინააღმდეგ. აჯანყების უშუალო საბაბი გახდა სოფელ ლასურიაში მოწვეულ ყრილობაზე სამაზრო ერობის წარმომადგენელთა გამოუცხადებლობა და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ცაგერის გამაგრების დაწყება. გლეხების ერთ-ერთმა რაზმმა, რომელსაც ი. სვანიძე მეთაურობდა, ხელთ იგდო ცაგერი და სამაზრო ხელისუფლება გააუქმა. მენშევიკურმა მთავრობამ ლეჩხუმში გვარდიელთა ეაზმი გაგზავნა ჯავშნოსანი ავტომობილის თანხლებით, მაგრამ ეს რაზმი გლეხებმა განაიარაღეს, ხოლო მისი მეთაური დ. დადეშქელიანი მოკლეს.
14 მარტს მთავრობამ ლეჩხუმის მაზრა კანონგარეშე გამოაცხადა. მენშევიკურმა გვარდიამ ჩაკეტა ლეჩხუმისაკენ მიმავალი ყველა გზა. აკრძალა ლეჩხუმში სურსათის შეტანა. ისედაც დამშეული მაზრა მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა, მაგრამ მთავრობის ამ ღონისძიებებმა გლეხობა ვერ გატეხა. 15 მარტს ლეჩხუმის მაზრის სოფლის საბჭოებმა საქართველოს მშრომელებს მოუწოდეს დახმარებოდნენ აჯანყებულებს საბჭოთა ხელისუფლებისათვის ბრძოლაში. საქართველოს სხვა კუთხეებშიც დაიწყო მოძრაობა. საყოველთაო გამოსვლის შიშით მთავრობამ ბოიკოტი კი მოხსნა ლეჩხუმს, მაგრამ გვარდიელთა ახალი რაზმები გაგზავნა იქ. უთანასწორო ბრძოლების შემდეგ მთავრობის ჯარის ნაწილებმა ცაგერი აიღეს. გლეხებს იარაღი არ დაუყრიათ და ცალკეული ჯგუფები ბრძოლას განაგრძობდნენ. ახალი ძალით იფეთქა აჯანყებამ რაჭაში. გლეხობამ მოითხოვა ადგილობრივი ხელისუფლების გადასვლა საბჭოების ხელში. აჯანყებულთა დასახმარებლად მივიდნენ სამეგრელოს გლეხთა რაზმი ალექსი გეგეჭკორის ხელმძღვანელობით. შეიქმნა სამეგრელო-რაჭა-ლეჩხუმის რევოლუციური შტაბი, რომელშიც 5 კაცი შედიოდა. შტაბის ბრძანებით ონელ ვაჭრებს ფული გადაახდევინეს და ეს თანხა მშრომელთა სურსათით მომარაგების საქმეს მოახმარეს. ამავე დროს ამბროლაურში რაიონულ ყრილობაზე აირჩიეს რაიონის ხელმძღვანელი ორგანოს აღმასრულებელი კომიტეტი. ვითარება გართულდა. აჯანყებულთა წინააღმდეგ გაიგზავნა გვარდიის ნაწილები, რომლებიც აჯანყებულებმა სოფელ ტვიშთან გაანადგურეს. ასევე დამარცხდა აჯანყებულთა წინააღმდეგ გაგზავნილი მეორე რაზმიც. გორგაღალასთან ბრძოლაში გლეხებმა მთავრობის ჯარს 15 კმ-ით უკან დაახევინეს. 2 კვირის უთანასწორო ბრძოლის შემდეგ, 23 აგვისტოს, აჯანყებულები დამარცხდნენ.